Tragedia na Przełęczy Diatłowa – rozdział 2

Rozdział „Maszyna do produkcji turystów” opisuje kulisy i postawione na głowie zasady organizacji wypraw turystycznych, do których władze ZSRR zachęcały młodych ludzi, chcąc zagospodarować ich wolny czas. Jeden z moich Czytelników nazwał to zjawisko „turystycznym kołchozem”.

Na zdjęciu poniżej znajduje się piąta strona projektu wyprawy na Otorten, złożonego przez Igora Diatłowa w Swierdłowskim Klubie Sportowym, z prośbą o akceptację. Bez niej wyprawa nie mogłaby się odbyć i nie otrzymałaby dofinansowania. Projekt został włączony do akt śledczych (tom pierwszy, strony od 200 do 207). Igor, zgodnie z obowiązującymi procedurami, wylicza w tabelce, co ze sobą zabierze. Między innymi: wełniane skarpetki, bawełniane skarpetki, dwa wełniane swetry, dwie pary rękawiczek, czapkę, notes, ołówek, zapasowe spodnie, ciepły szalik, bieliznę na zmianę. Rozpiska jest długa, zdjęcie prezentuje tylko część.

Świadkowie twierdzą, że prokurator Iwanow po zapoznaniu się z powyższym dokumentem przeprowadził następującą rozmowę z przedstawicielem Klubu Sportowego:

– Czy wy jesteście nienormalni? Kazaliście mu sporządzić wykaz skarpet i gaci, które zabierze na wycieczkę?!

– Eeeee… Tak, kazaliśmy. Takie są procedury, towarzyszu prokuratorze.

– Człowieku! Słyszysz, co ty gadasz? Przecież wyście nie wiedzieli, dokąd oni poszli i gdzie ich szukać, kiedy nie wrócili!

To prawda, faktycznie nie wiedzieli. Sprawa omówiona w siódmym rozdziale książki.

Fragment rozpiski rzeczy, które Igor zabierze ze sobą na Otorten (akta śledcze, tom 1, strona 204):

Po lewej: odznaka Mistrza Sportu ZSRR przyznawana w latach 1935 – 1992.
Po prawej: odznaczenie „Mistrz Sportu Rosji” przyznawane współcześnie. (Domena publiczna, wolna licencja).

Jewgienij Maslennikow – doświadczony turysta, zdobywca tytułu Mistrza Sportu ZSRR w Turystyce, pracownik Komisji Tras Turystycznych, która wydała zgodę na wyprawę Igora Diatłowa. Prywatnie jego kolega. Od pierwszych dni brał udział w poszukiwaniach turystów, wkrótce objął dowództwo nad cywilną grupą poszukiwawczą. Był na miejscu tragedii w dniu znalezienia zwłok Igora, którego wyprawę zatwierdził 8 stycznia 1959 roku.

Zdjęcie dwóch stron albumu „Turystyczna strona Uralu”,
w którym wydrukowano fotografie wykonane przez Igora Diatłowa (po lewej i u góry po prawej):

Okładka mapy geologicznej Uralu z 1941 roku, która stanowiła podstawę do planowania tras turystycznych. W 1959 roku nie było nowszej ani dokładniejszej mapy, ponieważ wszystkie utajniono (teren wojskowy Uralskiego Okręgu Wojskowego). Zielonym kolorem zaznaczono zastosowaną w niej skalę. Odcinek odpowiada sześćdziesięciu kilometrom.

Wspomnianą mapę prokurator Iwanow dostał do pracy. Istotne dla dochodzenia szczegóły sam narysował ołówkiem.
Mapa z jego rysunkiem znajduje się w aktach śledczych, tom pierwszy, strona 76:

Zdjęcie poniżej przedstawia mapę, którą na miejscu tragedii narysował Jewgienij Maslennikow. Doprowadzony do białej gorączki tym, że nie wie, gdzie skierować do pracy ludzi, szukających zwłok ofiar. Kolorowe oznaczenia zostały naniesione przeze mnie. Żółte kółko – miejsce rozbicia namiotu grupy Diatłowa. Zielone – cedr, pod którym turyści rozpalili ognisko. Niebieskie – szczyt góry 1079, znanej jako Chołatczachl. Pomarańczowe – szczyt najbliższej góry, oznaczonej numerem 880, która nie miała nazwy. Kreska na dole to rzeka Auspia. Trójkątem po lewej stronie oznaczył miejsce rozbicia obozu ekipy poszukiwawczej lub lokalizację szałasu, w którym grupa Diatłowa pozostawiła rzeczy na drogę powrotną. Kreska na górze rysunku, po prawej to rzeka Łozwa. Rysunek znajduje się w notesie Maslennikowa, prowadzonym podczas poszukiwań turystów. Przekazał go do archiwum Fundacji Pamięci Grupy Diatłowa:

Lew Gordo kierownik Klubu Sportowego Politechniki Uralskiej, przy którym działała Sekcja Turystyczna:

Podpis Lwa Gordo, pod zeznaniami złożonymi w prokuraturze (akta śledcze, tom 1, strona 306). Po zakończeniu śledztwa Gordo został dyscyplinarnie zwolniony z pracy. Podczas przesłuchania mniej lub bardziej wprost przyznał, że nie miał o niczym pojęcia. Fragment jego szczerych zeznań cytuję w książce na stronie dziewiętnastej. Opinia krewnych ofiar o jego pracy znajduje się w rozdziale jedenastym.

Studentki i studenci Politechniki Uralskiej na wyprawie turystycznej. Lato 1957 rok:

Wyprawa z okazji Święta Konstytucji. Zdjęcie kolorowane, zrobione 5 grudnia 1958 roku.
Zina Kołmogorowa w drugim rzędzie od dołu, trzecia od lewej:

Letnia wyprawa z 1958 roku. Zina Kołmogorowa na pierwszym planie, w jasnej koszulce, tyłem do obiektywu:

Fotografia wykonana przez Igora Diatłowa na wyprawie zimowej:

Turysta przeprawiający się przez zamarznięte jezioro. Zdjęcie zrobione przez Igora Diatłowa:

Ural Subpolarny. Zdjęcie zrobione przez Igora Diatłowa:

Nocleg na wyprawie zimowej po Uralu Subpolarnym:

Odpoczynek podczas letniej wyprawy. Jurij Kriwoniszczenko pierwszy od lewej:

Wyprawa z 1958 roku, w której brali udział Zina Kołmogorowa i Jurij Doroszenko.
Turystom udało się kupić rulon folii z apteki. Kwestię folii omawiam w książce na stronie dwudziestej:

Notes Igora dotyczący wyprawy z 1957 roku, której był kierownikiem.
Po lewej stronie w tabelce wypisał nazwiska uczestników. Pod numerem 12 znajduje się Zina Kołmogorowa:

Strona albumu fotograficznego z wyprawy po Uralu Północnym z 1957 roku, w której brały udział trzy ofiary tragedii na Przełęczy Diatłowa: Igor, Zina oraz Nikołaj. Zdjęcia wykonano w osadzie Mansów. O wyprawie wspominam w książce na stronie 70:

Album fotograficzny z tej samej wyprawy.
Na pierwszym zdjęciu po lewej na górze znajduje się Zina (pierwsza od lewej) oraz Nikołaj (kuca na pierwszym planie):

Wyprawa z 1958 roku, w której brali udział Zina i Jurij Doroszenko, będący wówczas parą:

Artykuł profesora Piotra Bartołomieja (przyjaciel Igora i Nikołaja, bada tragedię od 1959 roku) o historii turystyki. Wspomina w nim Igora Diatłowa, Jewgienija Maslennikowa (Komisja Trat Turystycznych, wydał zgodę na wyprawę) oraz Moiseja Akselroda (brał udział w poszukiwaniach grupy Diatłowa, rozważał wzięcie udziału w tragicznej wyprawie):

Najlepsze mapy ze wszystkich turystów, związanych z Sekcją Turystyczną Politechniki, rysował Nikołaj Thibeaux-Brignolle,
ofiara tragedii na Przełęczy Diatłowa. Zdjęcie przedstawia mapę z prywatnego archiwum prof. Piotra Bartołomieja.
Przedstawia teren ekspedycji po Ałtaju, którą kierował Nikołaj:

Wyprawa po Uralu Północnym z 1959 roku, która w odróżnieniu od ekspedycji Diatłowa zakończyła się sukcesem.
Zdjęcie z prywatnego albumu jej uczestnika Igora Fomienko:

W książce wspominam o najbardziej uciążliwym obowiązku kierowników wypraw: „Po zakończeniu ekspedycji niezbędne było przygotowanie sprawozdania, nierzadko liczącego kilkadziesiąt stron”. W poszukiwaniach zaginionych turystów z grupy Igora Diatłow brała udział ekipa turystyczna, która w lutym 1959 roku wybrała się na Ural Północny. Kierownikiem wyprawy był Władysław Karielin. Okoliczności, w których dołączyli do zespołu ratowników, opisuję w książce na stronie 125. Po zakończeniu wyprawy Karielin złożył do Swierdłowskiego Klubu Sportowego, działającego przy Komisji Tras Turystycznych, siedemdziesiąt siedem stron maszynopisu.

Na zdjęciu poniżej znajduje się fragment okładki sprawozdania. „Swierdłowski Klub Turystyczny. Raport grupy sportowej o zimowej wyprawie trzeciej kategorii trudności po Uralu Północnym z lutego 1959 roku. Kierownik: Karielin W. G.” (сборная команда to drużyna sportowa, w takim znaczeniu używano przymiotnika сборной, gdyż turystyka była wówczas dyscypliną sportową):

Mapa części Uralu Północnego narysowana przez ekipę Karielina (z oczywistych powodów jej nie dostali):

W książce wspominam: „Władza wysoko ceniła wyprawy, które poza walorami turystycznymi służyły celom edukacyjnym lub patriotycznym, na przykład poznawaniu folkloru, tradycji, historii kraju czy wypełnianiu zaleceń Komsomołu. Stosowne informacje na ten temat należało oczywiście dołączyć do wniosku, najlepiej ze wskazaniem źródeł naukowych”.

Ta sama zasada dotyczyła raportów z zakończonych wypraw. Ostatnia strona sprawozdania Karielina z wykazem publikacji:

Fotokopia sprawozdania Karielina tutaj Uwaga! Turyści opierali się na specyficznych źródłach, stworzonych na potrzeby radzieckiej propagandy i większość informacji o regionie, historii miast itd. mija się z prawdą. Tym samym treść raportu nie może służyć za wiarygodne źródło historyczne o Uralu Północnym. W załączniku numer 4 (strona 74) również jest mowa o skarpetach wełnianych i bawełnianych, które turyści ze sobą zabrali (pozycja 11 i 12).

Fragment sprawozdania z wyprawy po Uralu Północnym z 1960 roku. Turyści wymienili w tabelce co jedli na poszczególne posiłki każdego dnia wyprawy. W rozpisce pojawia się między innymi: kasza manna z masłem, kiełbasa, omlet z kiełbasą, kawa, kisiel, ser, herbata:

Fragment sprawozdania z tej samej wyprawy. Podliczono, ile kilogramów produktów wypadło na jednego uczestnika:

Okładka sprawozdania turystów z Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego, którzy w 1954 roku odwiedzili Ural Północny
(między innymi miasto Iwdel, w którym była również grupa Diatłowa):

Trasa wyprawy narysowana w sprawozdaniu studentów z Moskwy, którzy w 1953 roku odbyli wyprawę po Uralu Północnym:

Inne, przykładowe sprawozdania z wypraw turystycznych:

1959 rok, wyprawa na Sajan Wschodni, 128 stron – tutaj
1959 rok, wyprawa po Uralu Subpolarnym, 68 stron, w tym zdjęcia – tutaj
1959 rok, wyprawa po europejskiej części Związku Radzieckiego, sprawozdanie spisane ręcznie i ilustrowane – tutaj
1959 rok, Ałtaj, sprawozdanie liczy ponad sto stron, zawiera zdjęcia i ręcznie narysowane mapy – tutaj

________

Zdjęcia użyte na stronie (o ile nie zaznaczono inaczej) pochodzą ze zbiorów Fundacji Pamięci Grupy Diatłowa, prowadzonej przez Jurija Kuncewicza, z siedzibą w Jekaterynburgu, która posiada do nich wszelkie prawa. Z wyjątkiem serwisu diatlow.pl fotografia nie może być upowszechniana bez pisemnej zgody Fundacji.

Fotografia mapy narysowanej przez Nikołaja pochodzi z prywatnego archiwum prof. Piotra Bartołomieja.
Fotografia zimowej wyprawy po Uralu Północnym z 1959 roku z prywatnego albumu Igora Fomienko (zdjęcie przekazane do archiwum Fundacji).
Odznaki „Mistrza Sportu ZSRR” i „Mistrz Sportu Rosji” – domena publiczna, wolna licencja.
Notes Jewgienija Maslennikowa pochodzi z archiwum Fundacji, której został przekazany.
Wedle mojej wiedzy nikt nie rości praw do archiwalnych sprawozdań z wypraw turystycznych.

Przez „akta śledcze” rozumiem: Sprawa kryminalna o śmierci turystów w rejonie góry Otorten [Ugołownoje dieło o gibieli turistow w rajonie gory Otortien], Swierdłowsk 1959. Akta śledcze sprawy kryminalnej prowadzonej przez prokuraturę rejonową w Iwdelu oraz prokuraturę obwodową w Swierdłowsku zostały połączone. Nie nadano im sygnatury. Od 1959 do 2019 roku były przechowywane w Archiwum Państwowym Obwodu Swierdłowskiego [Gosudarstwiennyj Archiw Swierdłowskoj Obłasti] z siedzibą w Jekaterynburgu, przy ulicy Wajniera. Po wznowieniu dochodzenia ws. śmierci grupy Diatłowa akta zostały z archiwum zabrane. Obecnie nie wiadomo, gdzie się znajdują, ponieważ są przedmiotem pracy prokuratury.

Przez „Politechnika” rozumiem: Uralski Instytut Politechniczny [UPI, Uralskij Politiechniczeskij Institut], z siedzibą w Jekaterynburgu. 24 grudnia 1992 r. uczelnia zmieniła nazwę na Uralski Państwowy Uniwersytet Techniczny [Uralskij Gosudarstwiennyj Tiechniczeskij Uniwiersitiet]. Od 2008 r. funkcjonuje pod nazwą Uralski Uniwersytet Federalny im. Pierwszego Prezydenta Rosji B. N. Jelcyna [URFU, Uralskij Fiedieralnyj Uniwiersitiet imieni Pierwogo Priezidienta Rossii B. N. Jelcyna].

W 1959 roku Jekaterynburg nosił nazwę Swierdłowsk.